نصیحت از خصائل و ویژگی‌های برجسته و بسیار خوب انسان به شمار می‌رود که نقش بسیار مهمی در ارتباط آدمی با خالق خویش و دیگر آدم‌ها ایفا می‌کند. ارتباطی که در بر دارنده راستی، اخلاص و درستی است و از دو رویی، غش و تزویر پاک است. نصیحت را یکی از مباحث و موضوعات علم اخلاق بیان کرده‌اند و آن را یکی از وظایف مومنان برشمرده‌اند. برای نصیحت مصادیق زیادی ذکر شده است که نصیحت برای خدا، نصیحت برای پیامبر (ص)، نصیحت برای قرآن مجید، نصیحت برای ائمه اطهار (ع) و نصیحت برای مردم برخی از این مصادیق هستند.
ممکن است کمی سخت به نظر برسد و معنا یا مفهوم آنچه که گفته شد به درستی درک نشود که این نیز امری طبیعی است چرا که عموما از واژه نصیحت برای موعظه نمودن و امر و یا نهی کردن به افراد استفاده می‌شود و بدین معنا به کار برده می‌شود در حالی که اشتباه است چرا که موعظه دیگران تنها مصداقی از نصیحت است و نصیحت به عنوان یک خصلت قلبی با مصداق های متعدد شناخته می‌شود و معنای آن خیر خواهی است. البته به سبب وجود مصادیق مختلف برای آن به وفا به خداوند متعال، دین الهی، پیامبر (ص)، کتاب آسمانی قرآن، امامان معصوم (ع) و صفا با مردم و بی غش بودن نسبت به آن‌ها نیز معنا شده است. درباره نصیحت از رسول خدا (ص) و امامان علیهم اسلام احادیثی روایت شده‌اند که در این نوشتار به بیان آن‌ها خواهیم پرداخت.
احادیث نبوی درباره نصیحت
- إِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ مَنْزِلَهً عِنْدَ اللَّهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَمْشَاهُمْ فِی أَرْضِهِ بِالنَّصِیحَهِ لِخَلْقِهِ [۱]
همانا بلند مرتبه ترین مردم در نزد خداوند متعال در روز جزا (قیامت) شخصی است که بر روی زمین بیشتر در نصیحت و ارشاد مردم گام بردارد.
- إذا أراد اللَّه بعبد خیرا جعل له واعظا من نفسه یأمره و ینهاه [۲]
اگر که خداوند برای بنده‌ای خیر بخواهد برای او پند دهنده‌ای از نفس خویش قرار می‌دهد که او را به نیکی امر و از بدی نهی می‌کند.
- لا واعِظَ أبلَغُ مِن النُّصحِ؛ [۳]
هیچ واعظ و پند دهنده‌ای موثرتر از نصیحت نمی‌باشد.
- أحَبُّ ما تَعَبَّدَ لی بهِ عَبدی، النُّصحُ لی [۴]
دوست داشتنی ترین چیزی که بنده من به وسیله آن من را عبادت می‌کند، خیرخواهی (خلوص) برای من می‌باشد.
- مَن لا یَهتَمَّ بأمرِ المُسلِمینَ فلَیسَ مِنهُم، و مَن لَم یُصبِحْ و یُمسِ ناصِحا للّه ِ و لرَسولِهِ و لکِتابِهِ و لإمامِهِ و لعامَّهِ المسلِمینَ فلَیسَ مِنهُم [۵]
آن‌کس که به امر مسلمانان اهتمام نورزد پس از آن‌ها نمی‌باشد، و آن‌که صبح و شام ناصح و خیر خواه خدا، پیامبر او، کتاب، امام خود و عامه مسلمانان نباشد، پس از آن ها نیست.
- مَن یَضمَن لی خَمسا أضمَن لَهُ الجَنَّهَ: النَّصیحَهُ للّهِ عَزَّ و جلَّ ، و النَّصیحَهُ لرَسولِهِ ، و النَّصیحَهُ لکِتابِ اللّهِ، و النَّصیحَهُ لدِینِ اللّه، و النَّصیحَهُ لجَماعَهِ المُسلِمینَ [۶]
چه کسی پنج چیز را برای من تضمین کند تا من برای او بهشت را ضمانت نمایم؟ [۷]: خیر خواهی برای خداوند عز و جل، خیر خواهی برای پیامبر خدا، خیر خواهی برای کتاب خدا، خیر خواهی برای دین خدا و خیر خواهی برای جماعت مسلمانان.
نصیحت در کلام امامان
حضرت علی (ع)
- مَن قَبِلَ النَّصیحَهَ سَلِمَ مِنَ الفَضیحَهِ [۸]
هر آن‌کس که نصیحت را قبول کند از فضاحت و رسوایی سلامت خواهد ماند.
- النُّصحُ بَینَ المَلأِ تَقریعٌ [۹]
نصیحت کردن در میان جمع (در حضور دیگر افراد)، خُرد نمودن شخصیت است.
- الْمُسْلِمُ مِرْآهُ أَخِیهِ فَإِذَا رَأَیْتُمْ مِنْ أَخِیکُمْ هَفْوَهً فَلَا تَکُونُوا عَلَیْهِ أَلْباً وَ أَرْشِدُوهُ وَ انْصَحُوا لَهُ وَ تَرَفَّقُوا بِهِ [۱۰]
مسلمان آینه برادر خود است پس اگر که از برادر خود خطا و اشتباهی مشاهده کردید همه او را مورد حمله قرار ندهید بلکه او را ارشاد کرده و نصیحت نمایید و با او مدارا کنید …
- ما أخلَصَ المَوَدَّهَ مَن لَم یَنصَحْ [۱۱]
آن‌که خیر خواهی ننماید دوستی را خالص ننموده است.
- امحَضْ أخاکَ النَّصیحَهَ، حَسَنهً کانَت أو قَبیحَهً [۱۲]
برادر خویش را خالصانه نصیحت کن، خواه آن نصیحت خوشایند و خوب باشد یا ناخوشایند و بد.
- ابذُلْ لصَدیقِکَ نُصحَکَ ، و لمَعارِفِک مَعونَتَکَ ، و لکافَّهِ النّاسِ بِشرَکَ [۱۳]
خیر خواهی‌ات را نثار دوست خویش کن و یاری و کمک خود را نثار آشنایانت نما و خوش رویی خویش را نثار تمامی مردم.
امام حسن مجتبی (ع)
- لا یَغشُّ العاقِلُ مَن استَنصَحَه[۱۴]
عاقل و خردمند به شخصی که از او نصیحت می‌خواهد خیانت نمی‌کند (نارو نمی‌زند).
حضرت سجاد (ع)
- وَ أَمَّا حَقُّ النَّاصِحِ فَأَنْ تُلِینَ لَهُ جَنَاحَکَ ثُمَّ تَشْرَئِبَّ لَهُ قَلْبَکَ وَ تَفْتَحَ لَهُ سَمْعَکَ حَتَّى تَفْهَمَ عَنْهُ نَصِیحَتَهُ ثُمَّ تَنْظُرَ فِیهَا فَإِنْ کَانَ وُفِّقَ فِیهَا لِلصَّوَابِ حَمِدْتَ اللَّهَ عَلَى ذَلِکَ وَ قَبِلْتَ مِنْهُ وَ عَرَفْتَ لَهُ نَصِیحَتَه [۱۵]
و اما حق نصیحت کننده این می‌باشد که نسبت به او فروتنی نمایی، دل خویش را برای فهم و درک نصیحت او مهیا کنی و به سخنان او گوش فرا دهی و اگر گفتار او درست و صحیح بود خداوند را سپاس گویی و قبول کرده و حق شناسی کنی …
- وَ أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَنْصِحِ فَإِنَّ حَقَّهُ أَنْ تُؤَدِّیَ إِلَیْهِ النَّصِیحَهَ عَلَى الْحَقِّ الَّذِی تَرَى لَهُ أَنَّهُ یَحْمِلُ وَ یَخْرُجُ الْمَخْرَجَ الَّذِی یَلِینُ عَلَى مَسَامِعِهِ وَ تُکَلِّمَهُ مِنَ الْکَلَامِ بِمَا یُطِیقُهُ عَقْلُهُ فَإِنَّ لِکُلِّ عَقْلٍ طَبَقَهً مِنَ الْکَلَامِ یَعْرِفُهُ وَ یَجْتَنِبُهُ وَ لْیَکُنْ مَذْهَبُکَ الرَّحْمَه [۱۶]
و اما حق نصیحت خواه این است که او را به مسیر صحیحی که می‌دانی آن را قبول خواهد کرد راهنماییش کنی و سخن در حد درک، فهم و عقل او گویی که هر عقلی را ظرفیتی ویژه است روش تو باید همراه با مهربانی و رحمت باشد.
- کَثرَهُ النُّصحِ یَدعو إلَى التُّهمَهِ [۱۷]
نصیحت زیاد موجب تهمت و بدبینی می‌گردد.
امام محمد باقر (ع)
- اِتَّبِعْ مَن یُبکیکَ و هُو لکَ ناصِحٌ، و لا تَتَّبِعْ مَن یُضحِکُکُ و هُو لکَ غاشٌّ [۱۸]
پیروی نما از کسی که تو را می‌گریاند اما خیر خواه و ناصح تو می‌باشد و از کسی که تو را می‌خنداند اما با تو رو راست نمی‌باشد تبعیت مکن.
امام جعفر صادق (ع)
- اَلنَّصیحَهُ مِنَ الحاسِدِ مُحالٌ [۱۹]
نصیحت و خیرخواهی از شخص حسود محال می‌باشد.
- یَجِبُ لِلمؤمنِ علَى المؤمنِ النَّصیحَهُ لَهُ فی المَشهَدِ و المَغیبِ [۲۰]
بر مومن نسبت به مومنی دیگر واجب است که در حضور و غیاب او خیر خواهش باشد.
- علَیکُم بالنُّصحِ للّه ِ فی خَلقِهِ، فلَن تَلقاهُ بعَمَلٍ أفضَلَ مِنهُ [۲۱]
برای خداوند متعال ناصح و خیر خواه خلق او باشید، چرا که هیچگاه خداوند را با عملی برتر از این کار ملاقات نخواهی نمود.
- ما ناصَحَ اللّه َ عَبدٌ مُسلِمٌ فی نَفسِهِ، فأعطَى الحَقَّ مِنها و أخَذَ الحَقَّ لَها ، إلاّ اُعطِیَ خَصلَتَینِ : رِزقا مِن اللّه ِ عَزَّ و جلَّ یَقنَعُ بهِ و رِضىً عنِ اللّهِ یُنجیهِ [۲۲]
هیچ بنده مسلمانی برای خداوند ناصح و خیر خواه نفس خویش نگشت و حق را از نفس خود و برای آن نگرفت جز اینکه دو نعمت به او ارزانی شد: رزقی از سوی خدای عز و جل که به آن قناعت نماید و رضایتی از خداوند که او را نجات داده و رهایی بخشد.
امام جواد (ع)
- الْمُؤْمِنُ یَحْتَاجُ إِلَى ثَلَاثِ خِصَالٍ تَوْفِیقٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَاعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَبُولٍ مِمَّنْ یَنْصَحُهُ [۲۳]
فرد با ایمان به سه خصلت نیازمند می‌باشد: توفیقی از سوی خداوند متعال، واعظ و پند دهنده‌ی از درون خویش و پذیرش نسبت به شخصی که او را نصیحت می‌کند.
امام حسن عسکری (ع)
- مَن وَعَظَ أَخاهُ سِرّا فَقَد زانَهُ و َمَن وَعَظَهُ عَلانیَهً فَقَد شانَهُ [۲۴]
هر کس که برادر خویش را در نهان پند دهد، او را زینت داده است و هر که برادر خود را به صورت آشکار (در میان جمع) وعظ نماید، او را سرشکسته کرده است.
منابع:
[۱] کافی (ط- الاسلامیه) ج۲، ص۲۰۸،ح۵
[۲] نهج الفصاحه، ص۱۸۳، ح۱۵۴
[۳] تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص ۲۲۶ ، ح ۴۵۹۸
[۴] الترغیب و الترهیب : ۲ / ۵۷۷ / ۱۶
[۵] همان:۲/۵۷۷/۱۷
[۶] مشکاه الأنوار: ۵۳۳/۱۷۸۶
[۷] ممکن است معنای این بخش این باشد که (هر کس برای من پنج چیز را تضمین کند برای او بهشت را ضمانت می‌کنم)
[۸] عیون الحکم و المواعظ (لیثی) ص۴۴۷، ح۷۹۱۱
[۹] شرح نهج البلاغه(ابن ابی الحدید) ج ۲۰، ص ۳۴۱، ح ۹۰۸
[۱۰] تحف العقول، ص۱۰۸
[۱۱] غرر الحکم: ۹۵۸۰
[۱۲] نهج البلاغه: الکتاب ۳۱
[۱۳] غرر الحکم: ۲۴۶۶
[۱۴] تحف العقول، ص۲۳۶
[۱۵] همان، ص۲۶۹
[۱۶] مستدرک الوسایل، ج۱۱، ص۱۶۶
[۱۷] الدره الباهره:۲۶
[۱۸] المحاسن: ۲/۴۴۰/۲۵۲۶
[۱۹] من لایحضره الفقیه ج ۴ ، ص ۵۴ ، ح ۵۰۹۲ – خصال ص ۲۶۹
[۲۰] الکافی:۲/۲۰۸/۲
[۲۱] همان، ۲/۲۰۸/۶
[۲۲] الخصال:۴۶/۴۷
[۲۳] بحارالأنوار(ط-بیروت) ج ۷۵ ، ص۳۵۸، ح۱
[۲۴] تحف العقول، ص۴۸۹