در این نوشتار به موضوع انسان در احادیث ائمه اطهار علیهم السلام خواهیم پرداخت تا میزان شأن، منزلت و کرامتی را که خداوند به آدمی عطا نموده است را در کلامشان که بی شک برگرفته از آیات وحی الهی است، جستجو کنیم. آدمی اشرف مخلوقات است و جایگاهی که خداوند برای او در نظر گرفته است بیش از دیگر آفریده‌ها می‌باشد. خداوند آدمی را خلیفه خود در زمین معرفی نمود [۱] (که البته نائل شدن به این مقام و جایگاه مستلزم این است که انسان از مرتبه بلندی برخوردار باشد) و او را قوه تفکر بخشید و دامنه‌ی علم او را محدود نساخت و قدرت یادگیری و آموختن را در وجود او نهادینه کرد تا از نادانی و جهل خود کم کرده و به سوی کمال گام بردارد. در واقع خداوند برخلاف سایر مخلوقات در انسان استعدادهای بیشماری قرار داده است، که همین استعدادها او را به مقامی رسانده که آزاد و دارای اختیار خلق شد و سزاوار و شایسته امتحان و آزمایش گردید. امتحانی که اگر در آن پیروز گردد به مقام و جایگاه والا یعنی تقرب الهی می‌رسد و اما اگر که در آن شکست بخورد پایین‌ترین جایگاه از آن او خواهد شد.
انسان در کلام پیامبر (ص)
- ما شَیءٌ أکرمُ علَى اللّه مِن ابنِ آدمَ. قیلَ: یا رسولَ اللّه،ولا الملائکهُ؟ قالَ: الملائکهُ مَجْبورونَ بمنزلهِ الشّمسِ و القمر [۲]
هیج چیز در نزد خداوند متعال گرامی‌تر از فرزند آدم نیست. عرض شد: ای پیامبر خدا، حتی فرشتگان؟ پیامبر (ص) فرمودند: ملائکه همانند خورشید و ماه مجبور هستند.
- لَیس شَیءٌ خَیرا مِن ألْفٍ مِثلِهِ إلاّ الإنسانَ [۳].
هیچ چیزی نیست که از هزار مثل و همانند خود بهتر باشد، جز انسان.
- لا نعلَمُ شیئا خیرا مِن ألفٍ مِثلِهِ إلاّ الرّجلَ المؤمنَ [۴].
هیچ چیز را سراغ نداریم (نمی‌دانیم/ نمی‌شناسیم) که از هزار مثل خود بهتر باشد جز آدم با ایمان.
انسان در احادیث امامان (ع)
امام علی (ع)
- ما بَرِحَ للّهِ ـ عَزّتْ آلاؤهُ ـ فی البُرْهَهِ بعدَ البُرْهَهِ و فی أزمانِ الفَتراتِ ، عِبادٌ ناجاهُم فی فِکرِهِم و کَلّمَهُم فی ذاتِ عُقولِهِم ··· و کانوا کذلکَ مَصابِیحَ تلکَ الظُّلُماتِ ، و أدِلّهَ تلکَ الشُّبُهاتِ [۵]
همواره خداوند متعال را – که نعمات او گران‌بها می‌باشد – در برهه‌ای از زمان بعد از برهه‌ای (وقتی) دیگر و دورانی میان آمدن دو پیامبر (روزگار خالی از پیامبران)، بندگانی دارد که از مسیر اندیشه و فکر آنها راز گوید و با آنها در ذات عقل و خِردشان سخن گوید … و در این حال آنها چراغ‌هایی در آن تاریکی‌ها و ظلمات و راهنمایان نجات بخش در آن شبهه ها هستند.
- المرءُ بفِطنتِهِ لا بصُورَتِهِ، المرءُ بِهمّتِهِ لا بِقُنیَتِهِ [۶]
(ارزش) آدمی به هوش او می‌باشد نه به صورت و شمایل او، (ارزش) آدمی به همت اوست نه به مال و اندوخته‌ی او
- مِسکینٌ ابنُ آدمَ ! مَکْتومُ الأجَلِ، مَکْنونُ العِلَلِ، مَحْفوظُ العَملِ، تُؤْلِمُهُ البَقَّهُ، و تَقتُلُهُ الشَّرْقَهُ، و تُنْتِنُهُ العَرْقَهُ. [۷]
بیچاره فرزند آدم! اجل و مرگ او پنهان است و بیماری‌های او نهفته و کردارش (عمل او) محفوظ، پشه‌ای سبب آزار او می‌گردد و جرعه‌ای گلوگیر او را می‌کشد و عرقش او را بد بو می‌نماید.
- للإنسانِ فَضیلَتانِ : عَقلٌ و مَنْطقٌ ، فبِالعقلِ یَستفیدُ و بالمَنطقِ یُفیدُ [۸].
برای آدمی دو فضیلت است: عقل و منطق (خِرد و سخن)، پس با عقل بهره می‌برد و با منطق (سخن) بهره و سود می‌رساند.
- أصلُ الإنسانِ لُبُّهُ، و عَقلُهُ دِینُهُ، و مُروّتُهُ حیثُ یَجعَلُ نَفسَهُ [۹].
اصل آدمی دل اوست و عقل و خِِردش دین او و مروت و مردانگی او مقامی است که خویشتن را در آن قرار می‌دهد.
- لم یَخْلُقْ ما خَلقَهُ لِتَشدیدِ سُلطانٍ، و لا تَخَوُّفٍ مِن عواقبِ زمانٍ، و لا اسْتِعانَهٍ على نِدٍّ مُثاوِرٍ، و لا شَریکٍ مُکاثِرٍ، و لا ضِدٍّ مُنافِرٍ، و لکنْ خلائقُ مَرْبوبونَ، و عِبادٌ داخِرونَ [۱۰]
(خداوند متعال) آن‌چه را که خلق نمود نه برای افزودن قدرت و توان بود و نه به سبب ترس و بیم از اتفاق‌های زمان و نه برای آن‌که در مقابل همتایی جنگجو و یا شریکی که به مال تفاخر کند (نازد) و یا مخالف و ضدی برتری‌جو او را کمک نماید، بلکه آنها مخلوقاتی هستند روزی خوار و بنده‌هایی خُرد.
امام محمد باقر (ع)
- حتّى إذا بلغَ الصَّلاهَ علَیهِ قالَ هِبَهُ اللّهِ: یا جَبرئیلُ ، تقدّمْ فصَلِّ على آدمَ، فقالَ لَه جَبرئیلُ علیه السلام: یا هِبهَ اللّهِ، إنّ اللّهَ أمَرَنا أنْ نَسجُدَ لأبیکَ فی الجنّهِ، فلیس لنا أنْ نَؤُمَّ أحَدا مِن وُلدِهِ [۱۱].
امام محمد باقر (ع) پس از شرح درگذشت حضرت آدم (ع) فرمود:
آن‌گاه که نوبت خواندن نماز بر آدم رسید، هبه الله گفت: ای جبرئیل پیش برو و بر آدم نماز گزار. جیرئیل علیه السلام گفت: ای هبه الله! خداوند متعال به ما فرمان داد که در بهشت بر پدر تو سجده آوریم، پس سزاوار ما نیست که بر هیچ یک از فرزندان او امات نماییم.
- ما خَلقَ اللّه ُ عزّ و جلّ خَلْقا أکرمَ علَى اللّهِ عزّ و جلّ مِن المؤمنِ؛ لأنّ الملائکهَ خُدّامُ المؤمنینَ [۱۲].
خداوند عز و جل هیچ مخلوقی را خلق ننمود که از آدم با ایمان در نزد خداوند عز و جل گرامی‌تر باشد، چرا که ملائکه خدمت‌گزار مومنین می‌باشند.
امام جعفر صادق (ع)
- لَمّا اُسرِیَ برسولِ اللّهِ صلى الله علیه و آله حَضَرتِ الصَّلاهُ ، فأذّنَ و أقامَ جَبرئیلُ ، فقالَ : یا محمّدُ ، تَقدّمْ . فقالَ رسولُ اللّهِ : تَقدّمْ یا جَبرئیلُ . فقالَ لَه : إنّا لا نَتَقدّمُ الآدَمِیّینَ مُنذُ اُمِرْنا بالسُّجودِ لآدمَ علیه السلام [۱۳]
هنگامی که حضرت رسول (ص) به معراج برده شد، زمان نماز فرا رسید، پس جبرئیل اذان و اقامه نمود و عرض کرد: ای محمد (ص) (برای امامت نما) پیش بیا، پس پیامبر (ص) فرمود: ای جبرئیل تو پیش برو ، جبرئیل پاسخ داد: از آن زمانی که به ما امر شد بر آدم (ع) سجده نماییم، خویش را بر انسان‌ها مقدم نمی‌داریم.
- الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ـ فی جَوابِ زِندیقٍ سألَهُ: فَلِأیِّ عِلّهٍ خَلقَ الخَلقَ و هُو غیرُ مُحتاجٍ إلیهِم و لا مُضْطرٍّ إلى خَلْقِهِم، و لا یَلیقُ بهِ التَّعَبُّثُ بِنا ؟ ـ : خلَقَهُم لإظهارِ حِکمتِهِ، و إنْفاذِ علمِهِ، و إمْضاءِ تَدبیرِه [۱۴].
امام صادق (ع) در جواب زندیقی که سوال کرد: چرا و به چه سبب خداوند خلایق را خلق نمود با آن‌که به آنها محتاج نیست و از خلقت آنها ناگزیر نمی‌باشد و سزاوار او نیست که ما را بازیچه قرار دهد؟ فرمودند: مخلوقات را آفرید تا حکمت خویش را نمایان سازد و عِلم خود را به کار زند و تدبیر خود را بگذارد.
- خَرجَ الحسینُ بنُ عَلیٍ على أصحابِهِ فَقالَ: أیّها النّاسُ، إنّ اللّه َ عزّ و جلّ ذِکْرُهُ ما خَلقَ العِبادَ إلاّ لِیَعرِفوهُ، فإذا عَرفُوهُ عَبَدوهُ، فإذا عَبَدوهُ اسْتَغنَوا بعِبادتِهِ عن عبادهِ ما سِواهُ. فقالَ لَه رجلٌ: یا بنَ رسولِ اللّه ِ، بأبی أنتَ و اُمّی فما معرفهُ اللّه ِ؟ قالَ: معرفهُ أهلِ کلِّ زمانٍ إمامَهُمُ الّذی یَجبُ علَیهِم طاعتُهُ [۱۵].
از امام صادق (ع) روایت شده که فرمودند: حسین بن علی (ع) بر یاران خویش وارد شد و فرمود: ای مردم! همانا خداوند عز و جل بندگان را جز برای آن‌که او را بشناسند، خلق نکرد، پس اگر که او را شناختند، عبادتش کردند، چون‌که او را عبادت کردند از عبادت و اطاعت غیر او بی نیاز شدند. پس مردی به ایشان گفت: ای پسر رسول خدا (ص)، پدر و مادر من به فدایت، معرفت و شناخت خدا چیست؟ حضرت فرمودند: شناخت و معرفت پیدا کردن مردم هر زمان به امام زمان خویش که اطاعت و پیروی از او بر آنان واجب است.
منابع:
[۱] سوره بقره آیه ۳۰
[۲] کنرالعمال: ۳۴۶۲۱
[۳] همان: ۳۴۶۱۵
[۴] همان: ۷۲۲
[۵] نهج البلاغه، خ ۲۲۲
[۶] غرر الحکم، ۲۱۶۷-۲۱۶۶
[۷] نهج البلاغه، حکمت ۴۱۹
[۸] غرر الحکم: ۷۳۵۶
[۹] بحار الانوار، ۱/۸۲/۲
[۱۰] نهج البلاغه، خطبه ۶۵
[۱۱] کمال الدین: ۲۱۴/۲
[۱۲] الکافی: ۲/۳۳/۲
[۱۳] بحار الانوار: ۱۸/۴۰۴/۱۰۸
[۱۴] همان: ۱۰/۱۶۷/۲
[۱۵] همان: ۲۳/۸۳/۲۲
- تلاوت ترتیل آیه ۷۰ سوره اسراء – کریم منصوری
۞ وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا
ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم؛ و آنها را در خشکی و دریا، (بر مرکبهای راهوار) حمل کردیم؛ و از انواع روزیهای پاکیزه به آنان روزی دادیم؛ و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده‌ایم، برتری بخشیدیم.