غلو نمودن، تجاوز از حد و زیاده روی در مسائل دینی و اعتقادی به ویژه در ارتباط با پیامبر (ص) و امامان علیهم السلام از جمله اعمال و رفتارهای نکوهش شده در دین مبین اسلام است که ائمه اطهار (ع) صراحتا از آن بیزاری جسته و به مسلمانان به ویژه آنان که دوست‌دار و پیرو آن‌ها می‌باشند توصیه کرده‌اند که از آن اجتناب نمایند چرا که این نوع رفتار سبب تسلط ابلیس بر آدم می‌شود و او را به سوی عذاب و کیفر الهی سوق می‌دهد. غلو از لحاظ شرعی به این معنا می‌باشد که افراد از حد وحی فراتر می‌روند و بر اساس هوا و هوس خویش برای بزرگان دین نظیر پیامبر اکرم (ص) و امامان (ع) مقامی فراتر از آن‌چه که هستند متصور شده و به آن معتقد می‌گردند که مصداق بارز و آشکار آن که شدیدا مورد نکوهش قرار گرفته قائل شدن مقام الهویت برای حضرت علی (ع) است. هیچ یک از معصومین قائل به چنین مقامی برای خود و دیگری نبود و همواره خود را عبد و بنده‌ی پروردگار متعال معرفی کرده‌اند. در ادامه برخی از احادیث نقل شده از ائمه معصوم (ع) درباره پرهیز از غلو را گردآوری کرده و برای مطالعه شما به نگارش در آوردیم.
پرهیز و اجتناب از غلو در کلام پیامبر (ص)
- صِنفانِ لا تَنالُهُما شَفاعَتی: سُلطانٌ غَشومٌ عَسُوفٌ، و غالٍ فِی الدِّینِ مارِقٌ مِنهُ غیرُ تائبٍ و لا نازعٍ [۱].
دو گروه هستند که شفاعت من نصیب آنان نمی‌شود: فرمانروا و حاکم طغیان‌گر و ستمگر و آن‌کس که در دین غلو کند و از دین بیرون رود و از این کار خویش توبه ننموده و دست نکشد.
- یا علیُّ ، مَثَلُکَ فی اُمَّتی مَثَلُ المَسیحِ عیسَى بنِ مریمَ ، افتَرَقَ قَومُهُ ثلاثَ فِرَقٍ : فِرقَهٌ مؤمِنُونَ و هُمُ الحَواریُّونَ ، و فِرقَهٌ عادَوهُ و هُمُ الیَهودُ، و فِرقَهٌ غَلَوا فیهِ فَخَرَجُوا عن الإیمانِ و إنَّ اُمَّتی سَتَفتَرِقُ فیکَ ثلاثَ فِرَقٍ؛ ففِرقَهٌ شِیعَتُکَ وَ هُمُ المؤمنونَ ، و فِرقَهٌ عَدُوُّکَ و هُم الشاکُّونَ ، و فِرقَهٌ تَغلُو فیکَ و هُمُ الجاحِدونَ، و أنتَ فِی الجَنَّهِ یا علیُّ و شیعَتُکَ و مُحِبُّ (مُحِبُّو) شیعَتِکَ ، و عَدُوُّکُ و الغالِی فِی النارِ [۲].
یا علی: مَثَل و حکایت تو در بین امتم، به مانند عیسی پسر مریم می‌باشد که مردم درباره او به سه دسته‌تقسیم شدند، گروهی بر ایمان خویش باقی ماندند و آنان همگی حواریون هستند، فرقه‌ای به عداوت و دشمنی با او پرداختند، آن‌ها یهودیان می‌باشند و دسته‌ای درباره‌اش غلو نمودند و در نتیجه از ایمان خارج گشتند. و همانا امتم نیز به زودی نسبت به تو به سه گروه تقسیم می‌گردند: گروهی شیعه و پیرو تو می‌باشند و آن‌ها مومنانند، فرقه‌ای دشمن و عدو تو هستند و آن‌ها انسان‌هایی‌اند که شک می‌کنند و دسته‌ای درباره‌ات غلو می‌نمایند و آن‌ها منکران پروردگارند، یا علی تو و آن‌ها که شیعه‌ی تو هستند و دوست‌داران شیعه تو در بهشت می‌باشید و آنان که دشمن تو غلو کننده درباره تو می‌باشند در آتش هستند.
- لولا أنِّی أخافُ أن یقالَ فیکَ ما قالَتِ النَّصارى فِی المَسیحِ، لَقُلتُ الیَومَ فیکَ مَقالَهً لا تَمُرُّ بِمَلَأٍ مِن المُسلمینَ إلاّ أخَذُوا تُرابَ نَعلَیکَ و فَضلَ وَضُوئکَ یَستَشفُونَ بهِ ، و لکنْ حَسبُکَ أن تکونَ مِنّی و أنا مِنک تَرِثُنی و أرِثُکَ [۳].
رسول خدا (ص) به امیر مومنان (ع) فرمودند: اگر نمی‌ترسیدم که مردم درباره‌ات آن‌چه را که مسیحی‌ها درباره حضرت عیسی (ع) بیان کرده‌اند، گویند، امروز درباره‌ات کلامی می‌گفتم که بر هیچ گروه و جماعتی از مسلمانان عبور نکنی جز این‌که خاک کفش‌ها و اضافه‌ی آب وضوی تو را برای درخواست شفا بردارند. ولی تو را همین بس است که تو از منی و من از تو‌ام، تو از من ارث (پیامبران و اوصیا را) می‌بری و من نیز از تو ارث می‌برم.
- و الذی نفسِی بِیَدِهِ ، لولا أنِّی اُشفِقُ أن یقولَ طَوائفُ مِن اُمَّتی فیکَ ما قالَتِ النَّصارى فی ابنِ مَریمَ ، لَقُلتُ الیَومَ فیکَ مَقالاً لا تَمُرُّ بِمَلَأٍ مِن الناسِ إلاّ أخَذُوا التُّرابَ مِن تَحتِ قَدَمَیکَ لِلبَرَکَهِ [۴].
و قسم به کسی که جانم در دست اوست اگر که خوف نداشتم که دسته‌هایی از امتم درباره تو آن‌چه را که مسیحی‌ها درباره عیسی پسر مریم گفته‌اند بگویند، امروز درباره‌ات کلامی را بیان می‌نمودم که بر هیج جمعی از مردم عبور نکنی جز این‌که از زیر پای تو خاک برای تبرک جستن بردارند.
- یا علیُّ ، مَثَلُکَ فی هذهِ الاُمَّهِ کَمَثَلِ عیسَى بنِ مَریمَ ؛ أحَبَّهُ قَومٌ فَأفرَطوا فیهِ ، و أبغَضَهُ قَومٌ فَأفرَطوا فیهِ ، قالَ : فَنَزَلَ الوَحیُ : «و لَمّا ضُرِبَ ابنُ مَریمَ مَثَلاً إذا قَومُکَ مِنهُ یَصِدُّونَ» [۵].
ای علی مَثَل تو در این امت همانند حکایت عیسی پسر مریم است: دسته‌ای او را دوست داشتند و درباره او غلو نمودند و فرقه‌ای با او دشمنی کرده و در عداوت افراط و زیاده روی کردند. پس وحی آمد که « و حکایت پسر مریم آورده شد، قوم تو (به ریشخند و تمسخر) از آن بانگ برداشتند».
- لا تَرفَعُونِی فَوقَ حَقِّی؛ فإنّ اللّه َ تعالى اتَّخَذَنی عَبدا قبلَ أن یَتَّخِذَنی نَبِیّا. [۶]
من را از حق خویش (حد و اندازه خود) بالاتر نبرید، همانا خداوند متعال من را قبل از آنکه من را پیامبر و نبی کند، بنده قرار داده است.
اجتناب از غلو در احادیث امامان (ع)
امام علی (ع)
- یَهلِکُ فِیَّ اثنانِ و لا ذَنبَ لی : مُحِبٌّ مُفْرِطٌ ، و مُبغِضٌ مُفَرِّطٌ [۷].
درباره من دو گروه به هلاکت می‌رسند در حالی که بر من گناهی نیست: دوست‌دار افراطی و دشمنی که در دشمنی زیادروی می‌کند.
- یَهلِکُ فِیَّ رَجُلانِ : مُحِبٌّ مُفرِطٌ یُقَرِّظُنی بما لیسَ لی ، و مُبغِضٌ یَحمِلُهُ شَنَآنی على أن یَبهَتَنی [۸].
در ارتباط با من دو شخص نابود و هلاک می‌گردند: دوست‌دار افراطی که درباره‌ام و برای ستایش و تمجید من چیزهایی گوید که در خور من نمی‌باشند و دیگری عدو و دشمنی است که دشمنی‌اش با من او را وادار می‌سازد تا به من بهتان بزند.
- اللّهُمّ إنّی بَرِیءٌ مِنَ الغُلاهِ کَبَراءَهِ عیسَى بنِ مَریمَ مِنَ النَّصارى ، اللّهُمّ اخذُلْهُم أبَدا ، و لا تَنصُرْ مِنهُم أحَدا [۹].
خداوندا همان‌گونه که عیسی پسر مریم از مسیحی‌ها بیزازی جست، من هم از غالیان (افراط گرایان در حق امام علی (ع)) بیزاری می‌جویم، خداوندا آن‌ها را برای همیشه بی یاور قرار ده و هیچ یک از آنان را یاری مکن.
- لا تَتَجاوَزوا بنا العُبودیَّهَ ثُمّ قُولوا ما شِئتُم و لن تَبلُغُوا ، و إیّاکُم و الغُلُوَّ کَغُلُوِّ النَّصارى ؛ فإنّی بَریءٌ مِن الغالِینَ [۱۰].
ما را از حد بندگی و عبودیت (پروردگار) فراتر نبرید، آن‌گاه هر چه را که می‌خواهید بگویید، که کم گفته‌اید. بر حذر باشید که مثل مسیحیان غلو ننمایید، چرا که من از غالیان بیزار هستم.
امام جعفر صادق (ع)
- یا کاملُ، اِجعَلْ لَنا رَبّا نَؤبْ إلَیهِ، و قُولُوا فِینا ما شِئتُم [۱۱].
امام جعفر صادق (ع) خطاب به کامل تمار می‌فرمایند: ای کامل! برایمان پروردگاری باقی بگذار که به سمت و سوی او بازگردیم، آن‌گاه هر چه را که می‌خواهید درباره ما بگویید.
امام رضا (ع)
- مَن تَجاوَزَ بأمیرِ المؤمنینَ علیه السلام العُبودیَّهَ فهُو مِن المَغضوبِ علَیهِم و مِنَ الضالِّینَ [۱۲].
هر آن‌کس که امیر مومنان علی (ع) را از حد بندگی پروردگار بالاتر برد، پس او از جمله کسانی می‌باشد که مورد غضب و خشم خدا هستند و از گمراهان می‌باشد.
امام زمان (ع)
- لمحمّدَ بنِ علیِّ بنِ هلالٍ الکَرْخیّ : یا محمّدَ بنَ علیٍّ ، تعالَى اللّه ُ عَزَّ و جلَّ عمّا یَصِفُونَ ، سبحانَهُ و بِحَمدِهِ ، لیسَ نَحنُ شُرَکاءَهُ فی عِلمِهِ ، و لا فی قُدرَتِهِ [۱۳].
حضرت مهدی (عج) به محمد بن علی بن هلال کرخی فرمودند: ای محمد بن علی! خدای عز وجل از آن‌چه در وصف او گویند برتر و والاتر است، پاک و منزه است و حمد و ثنا تماما از آن او می‌باشد. ما نه در علم او شریک بوده و نه در قدرت او.
منابع:
[۱] قرب الاسناد: ۲۰۴/۶۴
[۲] بحار الانوار: ۴/۲۶۴/۲۵
[۳] بحار الانوار: ۳۵/۲۸۴/۲۵
[۴] شرح نهج البلاغه: ۴/۵
[۵] بحارالانوار: ۳۴/۲۸۴/۲۵
[۶] النوادر للراوندی: ۱۴۳/۱۲۵
[۷] عیون اخبار الرضا: ۱/۲۰۱/۲
[۸] بحار الانوار: ۳۷/۲۸۵/۲۵
[۹] بحار الانوار: ۳۲/۲۸۴/۲۵
[۱۰] بحار الانوار: ۲۰/۲۷۴/۲۵
[۱۱] بحار الانوار: ۳۰/۲۸۳/۲۵
[۱۲] بحار الانوار: ۲۰/۲۷۴/۲۵
[۱۳] بحار الانوار: ۹/۲۶۶/۲۵
- تلاوت تحقیق آیه ۷۷ سوره مائده – عبدالباسط
قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ لَا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا کَثِیرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِیلِ
بگو: «ای اهل کتاب! در دین خود، غلوّ (و زیاده روی) نکنید! و غیر از حق نگویید! و از هوسهای جمعیّتی که پیشتر گمراه شدند و دیگران را گمراه کردند و از راه راست منحرف گشتند، پیروی ننمایید!»