تجارت، بازرگانی یا داد و ستد از پُر برکت‌ترین کارها و حرفه‌ها در اسلام می‌باشد که در آن شخص با بکارگیری و استفاده از سرمایه‌ی خویش در صدد کسب سود و درآمد برای امرار معاش و گذران زندگی است. این حرفه که جزو ضرورت‌های حیات اجتماعی بشر به شمار می‌رود در دین اسلام به عنوان یکی از راه‌های به دست آوردن درآمد مشروع شناخته می‌شود (در آیه ۲۷۵ سوره بقره خداوند از حلال بودن تجارت سخن گفته است) و در قرآن کریم و روایات و احادیث منقول از ائمه اطهار (ع) به اهمیت این حرفه اشاره شده است. در ادامه قصد داریم تجارت و اهمیت آن را از نگاه ائمه اطهار (ع) و در کلام آن‌ها جستجو نماییم.
تجارت و بازرگانی در کلام پیامبر اکرم (ص)
- أربَعٌ مَن کُنَّ فیهِ طابَ مَکْسَبُهُ : إذا اشْتَرى لَم یَعِبْ ، و إذا باعَ لَم یَحْمَدْ، و لا یُدلِّسُ، و فیما بینَ ذلکَ لا یَحْلِفُ [۱].
هر آن‌که چهار چیز را رعایت نماید درآمد او پاک و حلال می‌باشد: در هنگام خرید عیب‌جویی ننماید، در زمان فروش تمجید و ستایش نکند، عیب جنس را پنهان نکند و در خرید و فروش سوگند نخورد.
- مَن باعَ و اشْتَرى فلْیَجْتَنِبْ خَمسَ خِصالٍ، و إلاّ فلا یَبیعَنَّ و لا یَشْتَرِیَنَّ: الرِّبا، و الحَلْفَ ، و کِتْمانَ العَیبِ، و الحمدَ إذا باعَ ، و الذَّمَّ إذا اشْتَرى [۲].
هر کس که خرید و فروش کند (به امر تجارت یا همان داد و ستد اشتغال دارد) لازم است که از پنج کار دوری نماید و گر نه نباید به خرید و فروش مشغول گردد: ربا، قسم، کتمان عیب جنس، تمجید از کالا در زمان فروش، بدگویی از کالا و جنس در زمان خرید.
- مَن أقالَ مسلِما أقالَهُ اللّه ُ عَثرتَهُ [۳].
هر کس درخواست شخص مسلمانی را در فسخ نمودن معامله قبول نماید، حق تعالی لغزش و گناه او را خواهد بخشید.
- مَن أقالَ نادِما أقالَهُ اللّه ُ یَومَ القیامهِ [۴]
هر آن‌کس که درخواست شخصی را برای فسخ معامله به سبب آن‌که پشیمان شده قبول کند، خداوند در روز جزا از او خواهد گذشت.
- یا وَزّانُ، زِنْ و أرْجِحْ [۵].
ای ترازو دار، سنگین‌تر وزن نما.
- جَلَبتُ أنا و مَخْرَمهُ العَبْدیُّ بَزّا مِن هَجَرَ، فأتَیْنا بهِ مَکّهَ، فجاءنا رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله یَمْشی، فساوَمَنا بِسَراویلَ، فبِعْناهُ، و ثَمَّ رجُلٌ یَزِنُ بالأجْرِ ، فقالَ لَهُ رسولُ اللّه ِ صلى الله علیه و آله : زِنْ و أرجِحْ [۶].
سنن ابی داوود به نقل از سوید بن قیس می‌گوید: من و مخرمه عبدی از هَجَر پارچه خریده و به مکه آوردیم، پس حضرت رسول (ص) به نزدمان آمد و در حالی که راه می‌رفت با ما بر سر قیمت چند شلوار چانه زد و ما نیز آن‌ها را به ایشان فروختیم. در آن‌جا فردی بود که به امر ترازو داری مشغول بود به گونه‌ای که برای وزن نمودن اجرت می‌گرفت، حضرت (ص) به او فرمودند: سنگین‌تر وزن کن.
- کِیلوا طَعامَکُم؛ فإنَّ البَرَکهَ فی الطَّعامِ المَکِیلِ [۷].
خوراکتان (مقصود گندم، جو، خرما و … است) را وزن کنید، چرا که برکت در طعام و خوراک وزن (پیمانه) شده است.
- یا مَعشرَ التُّجّارِ، إنَّ هذا البَیْعَ یَحضُرُهُ اللّغوُ و الحَلفُ، فَشُوبُوهُ بالصّدَقهِ [۸].
ای جماعت تاجر و بازرگان! این معامله‌ها عمدتا با کلام لغو و سوگند همراه می‌باشند، پس آن را با صدقه و زکات در آمیزید.
- غَفرَ اللّه ُ عزّ و جلّ لرجُلٍ کانَ مِن قَبلِکُم، کان سَهْلاً إذا باعَ، سَهْلاً إذا اشْتَرى، سَهلاً إذا قَضى، سَهلاً إذا اقْتَضى [۹].
خداوند عز و جل قبل از شما مردی را بخشید و مورد مغفرت خویش قرار داد که در خرید و فروش و همچنین پس دادن و پس گرفتن وام آسان می‌گرفت.
احادیثی از ائمه معصوم (ع) درباره تجارت و بازرگانی
امام علی (ع)
- یا مَعاشرَ السَّماسِرَهِ، أقِلّوا الأیْمانَ ، فإنّها مَنفَقَهٌ للسِّلْعَـهِ ، مَمْحَقَهٌ للرِّبْحِ [۱۰].
ای جماعت تاجر و دلال! کمتر قسم بخورید، اگر چه با این عمل کالا به فروش می‌رسد اما سود واقعی را از بین می‌برد.
- بِضاعهُ الآخِرَهِ کاسدهٌ، فاستَکْثِروا مِنها فی أوانِ کَسادِها [۱۱].
بازار کالای آخرت کساد می‌باشد، پس در همان کسادی فراوان بخرید.
- إنّی لَم أرَ مِثلَ الجنّهِ نامَ طالِبُها ، و لا کالنّارِ نامَ هارِبُها، و لا أکْثرَ مُکْتَسبا مِمَّن کَسَبهُ لیومٍ تُذخَرُ فیهِ الذَّخائرُ و تُبْلى فیهِ السَّرائرُ [۱۲] .
همانا من چیزی همچون بهشت ندیده‌ام که جوینده آن در خواب باشد و همچون جهنم نیز چیزی ندیدم که آن‌کس که از آن فراری و گریزان است در خواب (غفلت نسبت به آن) باشد، و کاسب‌تر از شخصی ندیدم که کسب او برای وقتی باشد که به خاطر آن ذخیره‌ها اندوخته می‌شوند و هر آن‌چه که نهان است نمایان می‌گردد.
امام سجاد (ع)
- إذا أرَدتَ أنْ تَشْتریَ لی مِن حَوائجِ الحَجِّ شیئا فاشْتَرِ و لا تُماکِسْ [۱۳].
هر زمان که خواستی از مایحتاج حج چیزی برایم بخری، پس بخر و سر قیمت آن چانه نزن.
امام محمد باقر (ع)
- ماکِسِ المُشْتَری، فإنَّهُ أطیَبُ للنّفْسِ و إنْ أعطى الجَزیلَ، فإنّ المَغبونَ فی بَیعِهِ و شِرائِهِ غیرُ مَحمودٍ و لا مَأجورٍ [۱۴].
به کسی که از شما خرید میکند اجازه بدهید که چانه بزند، زیرا اگر که او پول بسیاری هم بدهد اما چانه سبب آرامش و رضایت بیشتر او می‌گردد، آن کس که در داد و ستد مغبون گردد نه فردی او را ستایش میکند و نه دارای اجر خواهد بود.
امام صادق (ع)
- التِّجارهُ تَزیدُ فی العقلِ [۱۵].
تجارت و داد و ستد عقل و خِرَد را می‌افزاید.
- عَمَلُ الشَّیطانِ، مَن تَرَکَ التِّجارهَ ذَهبَ ثُلُثا عقلِهِ، أ مَا عَلِمَ أنَّ رسولَ اللّهِ صلى الله علیه و آله قَدِمتْ عِیْرٌ مِن الشّامِ فاشْتَرى مِنها و اتَّجَرَ فرَبِحَ فیها ما قضى دَینَهُ ؟! [۱۶]
در وسائل الشیعه این چنین آمده است که امام جعفر صادق (ع) از کسب و کار معاذ کرباس فروش پرسید و به او عرض گردید که تجارت را رها کرده است. پس حضرت فرمودند: عمل شیطان است، آن‌که تجارت را ترک نماید دو سوم عقل او زایل شده است. مگر او نمی‌داند که کاروانی از سرزمین شام آمد و رسول الله (ص) از آن متاعی خرید و با ان به تجارت پرداخت و به سودی دست یافت که به وسیله آن وام خویش را پرداخت نمود؟!
- مِن النّاسِ مَن رِزقُهُ فی التّجارهِ، و مِنهُم مَن رِزقُهُ فی السَّیف، و مِنهُم مَن رِزقُهُ فی لِسانِهِ [۱۷].
برخی از مردم روزی‌شان در تجارت و بازرگانی است، برخی رزقشان در شمشیر می‌باشد و بعضی دیگر رزق و روزی‌شان در زبانشان قرار داده شده است.
- مَن أرادَ التّجارهَ فلْیَتَفقَّهْ فی دِینِهِ لِیَعلمَ بذلکَ ما یَحِلُّ لَهُ مِمّا یَحْرُمُ علَیهِ، و مَن لَم یَتَفقّهْ فی دِینِهِ ثُمّ اتّجَرَ تَورَّطَ الشُّبُهاتِ [۱۸].
هر آن‌که بخواهد تجارت و داد و ستد نماید می‌بایست با احکام دین خویش آشنا گردد تا به وسیله آن‌ها بتواند حلال را از حرام تشخیص دهد. شحصی که احکام دین خود را یاد نگیرد و تجارت نماید در کام شبه‌ها فرو می‌رود.
منابع:
[۱] کافی: ۱۸/۱۵۳/۵
[۲] بحار الانوار: ۱۸/۹۵/۱۰۳
[۳] سنن ابی داوود: ۳۴۶۰/۲۷۴/۳
[۴] میزان الحکمه، ج ۵۲۳
[۵] کنز العمال: ۹۳۳۸
[۶] سنن ابی داوود: ۳۳۳۶/۲۴۵/۳
[۷] کنزالعمال: ۹۴۳۴
[۸] کنز العمال: ۹۴۳۹
[۹] بحار الانوار: ۱۷/۹۵/۱۰۳
[۱۰] الکافی: ۲/۱۶۲/۵
[۱۱] بحار الانوار: ۹۵/۹۰/۷۸
[۱۲] بحار الانوار: ۲/۲۹۳/۷۷
[۱۳] وسائل الشیعه: ۱/۳۳۶/۱۲
[۱۴] وسائل الشیعه: ۲/۳۳۵/۱۲
[۱۵] الکافی: ۲/۱۴۸/۵
[۱۶] وسائل الشیعه: ۱۰/۸/۱۲
[۱۷] وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۴۴۲
[۱۸] وسائل الشیعه: ۴/۲۸۳/۱۲
- تلاوت ترتیل آیه ۲۷۵ سوره بقره – سعد الغامدی
الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُولَٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ
کسانی که ربا می‌خورند، (در قیامت) برنمی‌خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماسّ شیطان، دیوانه شده (و نمی‌تواند تعادل خود را حفظ کند؛ گاهی زمین می‌خورد، گاهی بپا می‌خیزد). این، به خاطر آن است که گفتند: «داد و ستد هم مانند ربا است (و تفاوتی میان آن دو نیست.)» در حالی که خدا بیع را حلال کرده، و ربا را حرام! (زیرا فرق میان این دو، بسیار است.) و اگر کسی اندرز الهی به او رسد، و (از رباخواری) خودداری کند، سودهایی که در سابق [= قبل از نزول حکم تحریم] به دست آورده، مال اوست؛ (و این حکم، گذشته را شامل نمی‌گردد؛) و کار او به خدا واگذار می‌شود؛ (و گذشته او را خواهد بخشید.) امّا کسانی که بازگردند (و بار دیگر مرتکب این گناه شوند)، اهل آتشند؛ و همیشه در آن می‌مانند.